Białystok

OKOLICE BIAŁEGOSTOKU

BIAŁOWIEŻA
Synagoga
Drewniana, istniała od ok. 1910 roku, rozebrana w latach 60. XX wieku.

Synagoga, ul. Waszkiewicza (d. Stoczek)
Prywatny dom modlitwy wzniesiony na początku XX wieku. Zewnętrzny wystrój zniszczony po wojnie.

Pomnik
Obelisk wystawiony po wojnie na zbiorowych mogiłach 77 Żydów rozstrzelanych w sierpniu 1941 roku na terenie żwirowni w Nadleśnictwie Jagiellońskim.

* * *
Żydzi osiedlili się tu pod koniec XIX wieku. Do 1939 roku mieszkali przy głównej ulicy zwanej Stoczek. Nie mieli własnego cmentarza, chowani byli w Narewce, Bielsku Podlaskim.

BIELSK PODLASKI
Cmentarz, ul. Brańska (od str. Zambrowa przed stacją paliw)
Założony w 1807 roku, ostatni pogrzeb odbył się około 1941 roku. Oprócz miejscowych chowano tu także zmarłych z miejscowości Suraż, Augustowo, Czyże, Hajnówka. Pierwotnie powierzchnia 2,5 hektara, obecnie 1,5 hektara, ogrodzony, tablica informacyjna. Poważnie zdewastowany, zachowało się kilkadziesiąt nagrobków, najstarsze z 1850 roku. Na macewach inskrypcje w języku hebrajskim, jidysz i polskim. Na zbiorowej mogile znajduje się Pomnik Ofiar Holokaustu.

* * *
Według dokumentów z 1487 i 1494 roku Żydzi byli dzierżawcami myta na komorze celnej w Bielsku Podlaskim. Pierwszą synagogę zbudowano w 1542 roku. W 1564 roku Żydzi zostali wypędzeni. Ponownie osiedlają się tu 1802 roku. Tutejsza gmina podlegała kahałowi w Orlej. W 1816 roku było 94 Żydów, w 1847 roku - 298, w 1897 roku - 4079, zaś w 1921 roku - prawie o połowę mniej, bo 2392. Ostatnim rabinem był Moshe Aron Bendas
We wrześniu 1939 roku Bielsk znalazł się w sowieckiej strefie okupacyjnej i wówczas przyjechało tu wielu uciekinierów spod okupacji niemieckiej, łącznie 6000 osób, z których wiele powołano do Armii Czerwonej. Okupacja niemiecka od 24 czerwca 1941 roku, getto założone w końcu 1941 roku, na czele Judenratu stanął Szlomo Epstein. W 1942 roku - likwidacja getta. Około 200 starych i chorych Żydów Niemcy wymordowali na miejscu, około 5000 osób deponowali do obozu zagłady w Treblince.

BOĆKI
Cmentarz, na terenie zwanym "przy kościele"
Całkowicie zniszczony, brak wszelkich śladów, obecnie znajduje się tutaj skład wapna.

Cmentarz, na terenie zwanym "do Solnik"
Powierzchnia l ,2 hektara, zniszczony, nie ma nagrobków ani ogrodzenia.

BRAŃSK
Synagogi
W Brańsku funkcjonowało 5 synagog, wszystkie zostały zniszczone w czasie II wojny światowej.

Cmentarz, przy drodze do Brzeźnicy w odległości l km od miasta
Założony w 1820 roku, powierzchnia l ,47 hektara, dzielący się na dwie części: starą (1820-70) i nową (1870-1942); w czasie wojny i po wojnie znacznie zdewastowany. Zachowało się 175 nagrobków, najstarszy z 1839 roku, liczne przyziemne fragmenty nagrobków. W chwili wybuchu II wojny światowej, na cmentarzu znajdowało się około 2500 macew. Aby zatrzeć ślady żydowskiej przeszłości Brańska Niemcy nakazali Polakom usunąć płyty nagrobne z tutejszego kirkutu. Użyto ich do budowy dróg i chodników wokół brańskiej parafii. W latach 80-tych XX w. odzyskano 110 macew.

Mykwa, ul. Senatorska, dawna Psia (na budynku jeszcze tabliczka 22 Lipca 24), przy rzece
Zbudowana w II połowie XIX wieku, przebudowana w 1959 roku na łaźnię miejską, obecnie budynek nie użytkowany.

* * *
W miastach królewskich Podlasia, w tym i w Brańsku nie wolno było mieszkać Żydom. W rejestrze pomiary włócznej przeprowadzonej w 1562 roku Żydzi nie figurowali w Brańsku ani w starostwie brańskim, pomimo, iż dzierżawili wszystkie młyny znajdujące się na terenie starostwa. W pierwszej połowie XVII wieku Żydzi dzierżawiący różne źródła dochodów starosty brańskiego Adama Leśniowolskiego mieli prawo pobytu w Brańsku na czas określony dzierżawą. Niewielkie skupisko Żydów podlegało kahałowi tykocińskiemu. W XVIII wieku mieszkało tu około 25 Żydów. W XIX wieku Żydzi zajmowali 400 domów w centrum Brańska, tylko 10 domów należało do katolików. Żydzi zawiadywali gospodarką miasta, Polacy sprawowali władzę administracyjną. Stanowisko wiceburmistrza było zarezerwowane dla Żyda. Wszystkie domy przy rynku należały do Żydów. Mieściły się w nich zakłady krawców i szewców, cukiernie i sklepy galanteryjne. Każdego poniedziałku na rynku odbywały się transakcje handlowe, tradycja ta sięgała 500 lat. Przed wojną Żydzi stanowili 60% ludności Brańska.
W roku 1942 Niemcy otoczyli dzielnicę drutem kolczastym i stworzyli getto. 8 listopada 1942 roku zgromadzili Żydów i nakazali polskim chłopom dostarczenie wozów do transportu 2500 osób do stacji kolejowej. W ciągu 24 godzin Żydzi z Brańska zginęli w komorach gazowych Treblinki. Podczas likwidacji getta 200 Żydów uciekło do pobliskiego lasu. Po deportacji Niemcy nakazali zburzyć żydowskie domy i sprzedawali cegły z rozbiórki.

dodane na fotoforum:

• Białystok
• Architektura