B I A Ł Y S T O K

ulica Malmeda, w głębi, po prawej stronie pomnik Ludwika Zamenhofa./ po prawej stronie ulica I.Białołówny/-----Oprócz synagogi funkcjonowało tu kilka domów modlitwy.

Cmentarze
Istniały tu dwa cmentarze, jeden przy synagodze, drugi na zachodnim skraju miasta.
Cmentarz zachowany do dziś (po lewej stronie drogi, na niewielkim pagórku, jadąc ze Szczytów) założony został w XVIII wieku, powierzchnia l hektar, nie ogrodzony, ocalało około 20 nagrobków. Macewy zapadają się pod ziemię, lecz kilka całkiem dobrze zachowanych, posiadających ciekawe zdobienia.

* * *
Żydzi mieszkali tu już w XVI wieku. Gmina powstała na przełomie XVI i XVII wieku. W 1676 roku mieszkało tu 104 Żydów (45% ludności), 1897 - 2310, a po 17 września 1939 - 1450.
W lipcu 1941 hitlerowcy utworzyli getto, w którym uwięzili około 2 tys. osób. Jesienią 1942 roku wywieźli wszystkich do getta w Bielsku Podlaskim, a stamtąd do obozu zagłady w Treblince.

SIDRA
Cmentarz
Powierzchnia 0,8 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, zachowało się tylko 10 nagrobków.

SIEMIATYCZE
Synagoga, ul. Pałacowa 10
Murowana, zbudowana około 1798 roku wg projektu Szymona Bogumiła Zuga.
Księżna Anna Jabłonowska, przebudowując miasto sprofanowała cmentarz żydowski. Jako zadośćuczynienie wybudowała Żydom obszerną synagogę. Wewnątrz urządzona była z wielkim, prawdziwie barokowym przepychem. Orientowana, na planie prostokąta, z kwadratową salą główną od wschodu, z wbudowanymi galeriami z trzech stron oprócz wschodniej. W 1824 roku uległa pożarowi. Wyposażenie, w tym drewniana bima, zostało zniszczone w 1944. W czasie wojny i po wojnie znajdowały się w niej magazyny. We wnętrzu zachowane były (w 1958) resztki malowideł o motywach zwierzęcych i roślinnych pochodzących zapewne z 1912 roku. W latach sześćdziesiątych przeprowadzono remont i od tamtego czasu mieści się tutaj Dom Kultury.

*
Oprócz głównej synagogi istniały tu 2 domy modlitwy.

Dom talmudyczny
Wzniesiony w 1893 roku, usytuowany w pobliżu synagogi. Założony na planie prostokąta. W latach 60. XX wieku przebudowany na przedszkole. Zachowany wystrój zewnętrzny.

Cmentarz
Stary cmentarz żydowski został zniszczony w trakcie przebudowy miasta przez księżnę Jabłonowską. W ramach rekompensaty ufundowała ona synagogę.

Cmentarz, ul. Kościuszki
Założony w XIX wieku, powierzchnia 1,2 hektara, ogrodzony murem i siatką, nie ma już nagrobków, zachowała się jedynie dawna brama cmentarna z ornamentami Gwiazdy Dawida. Pomnik - mogiła 70 zamordowanych w 1942 r.

Tablica pamiątkowa
W latach 1941-43 okupanci niemieccy dokonywali masowych mordów na Żydach, na miejscu straceń położono tablicę pamiątkową; liczba pomordowanych nie jest znana, ekshumowano po wojnie zwłoki 122 ofiar, chowając je w dwu zbiorowych mogiłach: w jednej 72 ofiary, w drugiej 50.

* * *
Pierwsza wzmianka o Żydach mieszkających w Siemiatyczach pochodzi z 1582 roku. Gmina powstała przed 1667 lub 1691, do około połowy XVIII wieku podlegała gminie tykocińskiej. Z 1700 roku pochodzi wiadomość, że Reb Gedaliah z Siemiatycz i jego brat Mosze brali czynny udział w ruchu Juda Chassid ha-Levi. W roku 1755 zbudowano synagogę, mieszkało tu w tym czasie około 1000 Żydów, a w końcu XIX wieku - 4638 (75% ludności miasteczka). Żydzi tutejsi handlowali zbożem i produktami leśnymi, zajmowali się tkactwem i produkcją cegieł. W początkach XX wieku dał się zauważyć ruch syjonistyczny. Prekursorem idei syjonizmu był Gedaliah właśnie z Siemiatycz. Było to jeszcze w XVII wieku.
Siemiatyccy Żydzi mieli swój udział w przygotowaniach do powstania styczniowego. Zaopatrywali w proch i naboje oddziały powstańców na Podlasiu. Po I wojnie założono żydowski bank spółdzielczy, w 1924 roku otwarto żydowska szkołę powszechną, czynne były dwie szkoły hebrajskie. Ostatnim rabinem był Chaim Baruch Gerstein - lider ogólnopolskiej partii syjoonistycznej Mizrachi.
17 września 1939 roku mieszkało tu może nawet ponad 7 tys. Żydów (w tym 3 tys. uchodźców z innych miast). Latem 1940 większość uchodźców wyemigrowała na tereny Związku Sowieckiego. W lipcu 1941 roku Niemcy utworzyli getto w rejonie ulic: Kościuszki, Wysokiej, Górnej i Słowiczyńskiej. W getcie mieszkało ok. 6 tys. Żydów z Siemiatycz, Drohiczyna, Mielnika, Nurca, Grodziska i z innych okolicznych miejscowości. Na czele Judenratu stanął J.Rosenzweig, po nim - Meir Szereszewski. 2-10 listopada 1942 roku nastąpiła likwidacja getta i masowa wywózka Żydów do obozu zagłady w Treblince. Części mieszkańców getta udało się zbiec, około 150 zastrzelono podczas ucieczki, a około 200 udało się dotrzeć do lasu. W tym też czasie zaczęły organizować się żydowskie grupy partyzanckie.

SOKÓŁKA
Synagoga, ul. Grodzieńska
Obecnie - szkoła.

Cmentarz, ul. Malmeda
Co najmniej kilkadziesiąt nagrobków, wiele z widocznymi napisami; od strony ul. Malmeda fragmenty ogrodzenia.

SUCHOWOLA
Synagoga
Wzniesiona w połowie XVIII wieku, drewniana. Została spalona w czasie II wojny.

Synagoga, ul. Augustowska
Tzw. nowa bóżnica - dawniej bejt ha-midrasz, wzniesiony w połowie XIX wieku, w pobliżu głównej synagogi. Na planie prostokąta, murowana, dwukondygnacyjna. Po 1945 przebudowana na salę gimnastyczną.

* * *
W sąsiedztwie zachował się budynek dawnej szkoły Mizrachi, do której uczęszczały w latach 20. - 30. XX wieku dzieci żydowskie i polskie.

Cmentarz
Założony w XIX wieku, w północnej części miasta, powiększono go na początku XX wieku. Nie ogrodzony, silnie zdewastowany, tylko 5 nagrobków.

* * *
Żydzi osiedli tu prawdopodobnie w XVIII wieku. W 1765 mieszkało tu 685 Żydów w mieście i okolicy, w 1807 - 497 (35,5% ludności), w 1937 - 1521 (49%), a po 17 września 193339 - około 2500.
Jesienią 1941 hitlerowcy utworzyli getto. Uwięzili w nim miejscowych Żydów i z okolicy, razem około 5 tys. osób. 2 listopada wywieźli wszystkich do obozu przejściowego w Kiełbasinie.

SURAŻ
Cmentarz, ul. Białostocka
Założony w XVIII wieku, powierzchnia 0,4 hektara, otoczony murem kamiennym,
zachowanych 10 nagrobków, najstarszy z 1792 roku.

TYKOCIN
Synagoga, ul. Kozia 2
Pierwsza synagoga była drewniana. Zachowana do dziś została zbudowana w 1642 roku na jej miejscu. Usytuowana w centrum dzielnicy żydowskiej, zwanej Kaczorowem, pierwotnie na wyspie; orientowana. Późnorenesansowa, masywna, murowana budowla z dachem osłoniętym attyką. W późniejszym czasie usunięto attykę i zbudowano nowy barokowy dach mansardowy. Niska wieża w narożniku pochodzi z XVIII wieku. Starannie odrestaurowana, jest obiektem muzealnym. Zachowała do dziś późnorenesansową bryłę i barokowy dach. Sklepienie kwadratowej sali głównej wsparte w centrum na potężnej wydrążonej podporze, tworzącej w dolnej partii 4-filarową oprawę bimy. Zachowała się kamienna rzeźbiarsko-architektoniczna oprawa aron ha-kodesz (szafa, w której przechowywane były zwoje Tory). Wewnątrz freski, przedstawiające zwierzęta egzotyczne i polskie. Na ścianach napisy w języku hebrajskim i aramejskim. Teksty modlitw na użytek zwiedzających przetłumaczono na polski. Warto także zwrócić uwagę na piękne sztukaterie. Synagoga uszkodzona w czasie wojny przez lata służyła za magazyn nawozów sztucznych. Pożar w 1965 roku zniszczył całe archiwum i bibliotekę, resztki niedopalonych ksiąg żydowskich wrzucono do Narwi. W latach 70-tych zabiegi konserwatorskie przywróciły jej dawne piękno.
Nie zrekonstruowano murowanych kramnic, które stanowiły bezpośrednie otoczenie synagogi od pierwszej połowy XVIII wieku. Od 1977 roku w synagodze mieści się Muzeum Okręgowe z interesującymi zbiorami judaiców. Urządzona w niej ekspozycja prezentuje wnętrze dawnej synagogi wraz ze zbiorami żydowskiego rzemiosła artystycznego, pokojem rabina i jadalnią ze stołem nakrytym do wieczerzy paschalnej. W 1992 roku tykocińską synagogę odwiedził prezydent Izraela, Chaim Herzog.

Synagoga, ul. Kozia 2
Istniał tu drewniany bejt ha-midrasz. Na jego miejscu w latach 1772-1798 wzniesiono murowany. Zniszczony w czasie II wojny, przebudowany w latach 1970-tych. Mieści stałą wystawę regionalną, pełni też funkcję galerii sztuki. Usytuowany na zachód od głównej synagogi, orientowany, na planie prostokąta. Wnętrze przebudowane; w miejscu aron...

dodane na fotoforum:

• Białystok