Kruszyniany

Meczet
Sejm walny warszawski z roku 1556-1557, oraz sejm lubelski 1569 zezwolił na wznoszenie meczetów za zgodą królewską oraz biskupa danej ziemi. W wieku XVIII konstytucja z roku 1768 zezwoliła swobodnie wznosić świątynie muzułmańskie tak w dobrach prywatnych jak i królewskich: Funkcjonowanie meczetów w Bohonikach i Kruszynianach bez wątpienia należy wiązać z osadnictwem tatarskim za Jana III Sobieskiego i przywilejem królewskim wydanym w Grodnie dnia 12 marca 1679 roku. Z tego też okresu pochodziły zapewne pierwsze budowane tam meczety.
Najstarsza wzmianka źródłowa o meczecie w Kruszynianach pochodzi z roku 1829. Nie ulega jednak wątpliwości, że meczet znajdował się tam o wiele wcześniej. Legenda głosi, iż meczet ufundował ostatni z rodu Krzeczkowskich, więc mogła to być II poł. XVIII wieku. Oba meczety wybudowane wydają się być kosztem całej społeczności tatarskiej. Brak bowiem jest jakichkolwiek źródeł, aby stwierdzić że pochodziły one z fundacji zamożnych Tatarów lub okolicznej szlachty chrześcijańskiej, jedynie legenda wiąże fundację meczetu kruszyniańskiego z rodem Krzeczkowskich.
Dzięki prowadzonym przez władze zaborcze nakazom sporządzania raportów o stanie świątyń istnieje nieco informacji o meczetach. Zmniejszenie ilości wiernych odbiło się zapewne niekorzystnie również na sytuacji meczetów. W roku 1882 gubernator zwrócił się pisemnie z nakazem spisania istniejących meczetów w poszczególnych guberniach. W kolejnej korespondencji pojawiła się wątpliwość dlaczego nie został ujęty w spisie meczet w Kruszynianach i czy on w ogóle funkcjonuje. Być może wiązało się to ze zbyt rzadkim wykorzystywaniem meczetu do celów liturgicznych z powodu małej ilości wiernych. Na temat meczetu w Kruszynianach i ludzi z nim związanych można się nieco dowiedzieć ze szczątkowo zachowanych ksiąg metrykalnych. Są to księgi sporządzone na rosyjskim formularzu pisane ręcznie językiem rosyjskim; interesujące jest oznaczenie wszystkich kolumn u góry pismem arabskim. Szczęśliwie meczety w Bohonikach jak i Kruszynianach bez większego uszczerbku przetrwały okres I Wojny Światowej.
Niestety już po drugiej wojnie sytuacja muzułmanów uległa znacznemu pogorszeniu, gdyż zmuszani byli często przez władze sowieckie do opuszczenia swego dotychczasowego miejsca zamieszkania. Granica państwa oddzieliła historyczną grodzieńszczyznę a z nią wiele meczetów. W Polsce znalazły się tylko dwa Bohoniki i Kruszyniany. Stały się te meczety głównymi miejscami spotkań społeczności tatarskiej.
Wraz z rozwojem służb konserwatorskich w Polsce i tworzeniem tzw. rejestru zabytków, oba meczety zakwalifikowane zostały jako obiekty klasy „0” prawnie chronione. Meczet w Kruszynianach został wpisany do rejestru 3 XI 1960, w Bohonikach 7 XI 1966 roku.

Meczet w Kruszynianach jest zbudowany na planie prostokąta i posiada wymiary 10x13 m. Jest to budowla drewniana, pomalowana na zielono. Posiada dwa oddzielne wejścia, przykryte blachą. Wejście dla kobiet znajduje się na osi obiektu, wejście dla mężczyzn znajduje się w bocznej ścianie meczetu. Wejście dla kobiet zwieńczone jest trójkątnym tympanonem, po bokach którego wznoszą się dwie wieże. Przykryty jest dwuspadowym dachem kalenicowym pokrytym gontem. Na kalenicy dachu, przesunięta nieco w kierunku michrabu znajduje się trzecia wieżyczka bez okien. Trzy wieże zwieńczone są blaszanymi hełmami z półksiężycem w szczycie. Meczet ten posiada okna zamknięte ostrołukowo. Bardzo interesujące jest wykonanie michrabu; stanowi on wysunięty podobnie jak w Bohonikach prostokąt zakończony jednak ostro z okienkami typu karo, czyli rombowe. W meczecie kruszyniańskim zastosowano w narożach ozdobne poziome boniowanie. Meczet posiada interesujący detal jakim jest kamień znajdujący się w fundamencie po prawej stronie wejścia dla kobiet z wyrytą datą 1846., która jest datą remontu meczetu.
Meczet otoczony jest kamiennym murem wysokości ok. 60 cm.