PAŁAC W ŚMIEŁOWIE

Architektura

Architekt Śmiełowa – Stanisław Zawadzki starannie usytuował budowlę w pejzażu. Widok ze Wzgórz Żerkowskich na klasycystyczny pałac i to co odsłania się w krajobrazie, gdy patrzy się z okien piętra pałacu – wszystko jest pełne malowniczości i „teatru przyrody”.

Pałac zawiera także motywy, które dają wrażenie siedziby bardziej przytulnej i willowej niż napuszonej czy „świadczącej o randze”. Zawadzki zrównał ze sobą obie kondygnacje, a także rozbił centralny ciąg pomieszczeń reprezentacyjnych nadając im takie samo znaczenie jak części mieszkalnej (jedynie dwa pomieszczenia na dole i piętrze otrzymały funkcje salonów). Silnie wysuwa się ku przodowi monumentalny portyk oparty na czterech kolumnach i czterech półkolumnach jońskich. Cały fronton ma (jakby dla zrównoważenia pionowych bloków kolumn i półkolumn) silnie zaznaczone pasy poziome: belkowania, fryzu z ząbkowaniem i profilowanego gzymsu. Pod gzymsem parapetowym usytuowany jest pas z motywami doryckiego kimationu, który jest jakby „wizytówką autorską” (czy sygnaturą) Zawadzkiego, skoro jest tak uparcie powtarzany w większości jego budowli. Elewacja ogrodowa jest skromniejsza, a wyróżnia ją tylko trójboczny ryzalit, którego wyższe niż pozostałe okna parterowe są łukowato zamknięte. Drzwi wejściowe prowadzą na później dobudowany kamienny taras, powtarzający swym planem obrys korpusu głównego.

Do kontrastów architektury pałacu należy zestawienie galerii i oficyn bocznych. Ozdobne arkadowe galerie łącznikowe zawierają toskańskie półkolumny dźwigające belkowanie z fryzem, nad którym są attyki podtrzymujące wazy. O całych galeriach powiedzieć można, że są strojne dekoracjami, lekkie i harmonijne. Natomiast oficyny nie są już tak ozdobne lecz raczej mocne, wręcz dramatyczne. Wykończone oryginalnym dachem łamanym nawiązują do tradycji polskich (patrz tzw. dachy krakowskie), choć mogą być też echem wzorów orientalnych (dachy pagód).

Zderzeniem strojności z dostojnością jest dodanie do rygorów klasycystycznych, sztukatorskich panopliów. Te rzeźbiarskie dodatki do architektury wykonał Michał Ceptowski (1765-1829). Są to trzy zespoły herbów nad tympanonem portyku oraz dwie grupy militariów na attykach. Obecnie jest tu herb Nałęcz Gorzeńskich a po bokach, w nawiązaniu do Marii z Donimirskich Chełkowskiej i Józefa Chełkowskiego są odpowiednio Brochwicz (jeleń) i Wczele (szachownica). W środku tympanonu jest monogram Franciszka Chełkowskiego – pierwszego właściciela Śmiełowa z tej rodziny.

Wraz z budynkiem siedziby, Zawadzki ukształtował na nowo gospodarstwo, z budynkami wozowni, stajni, spichlerzem, oborami. Do dziś przetrwały jedynie stajnia i spichlerz.